Փավստոս Բուզանդ
V դարի պատմիչ, մատենագիր Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոց» երկը IV դարում պարսկական բռնատիրության դեմ հայ ժողովրդի պայքարի պատմության կարևոր սկզբնաղբյուր է:
Կենսագրություն
Որոշ ուսումնասիրողներ, Փավստոս Բուզանդին նույնացնելով Հայոց կաթողիկոս Ներսես Ա Մեծի խորհրդական հույն եպիսկոպոս Փավստոսին, կարծում են, որ նա իր «Պատմություն Հայոց» երկը գրել է 4-րդ դարի վերջին հունարեն, իսկ 5-րդ դարում այն թարգմանվել է հայերեն։ Այլ հայագետներ Փավստոս Բուզանդին համարում են հայ, իսկ նրա երկը՝ գրված հայերեն 5-րդ դարի երկրորդ կեսին, որի հեղինակն իբր իր գիրքը վերագրել է նկարագրված դեպքերի ժամանակակից հույն հոգևորական Փավստոսին։
Մինչև 19-րդ դարի վերջին քառորդը Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոցը» համարվել է նվազ վստահելի աղբյուր։ Վիճակը փոխվել է, երբ ֆրանսիացի հայագետ Անտուան Ժան Սեն–Մարտենը Փավստոս Բուզանդի երկը գնահատել է որպես կարևոր աղբյուր և լրջորեն ձեռնամուխ եղել դրա ուսումնասիրմանը։ Պատմիչի Բուզանդ մականունը հիմնականում մեկնաբանվել է «բյուզանդացի» կամ Բյուզանդիայում կրթություն ստացած մարդու իմաստով։
Փավստոս Բուզանդի «Պատմություն Հայոց» երկը ժամանակագրական առումով Ագաթանգեղոսի պատմության շարունակությունն է։ Աշխատությունը գրվել է հինգերորդ դարի երկրորդ կեսին, հավանաբար 60- ական թվականներին։ Բայց գրքից երևում է, որ գրողը սնվել ու դաստիարակվել է հայ հերոսական անցյալի հիշատակներով և ազատասիրական գաղափարներով։ Փավստոս Բուզանդը ջերմ հայրենասեր է, հայ ոգու և ձգտումների արտահայտիչ։
Արշակ և Շապուհ
Պարսից Շապուհ II արքան, տեսնելով, որ չի կարողանում գրավել Հայաստանն ու հնազանդեցնել Հայոց Արշակ Բ թագավորին, խաղաղության պայմանագիր կնքելու պատրվակով իր մոտ է հրավիրել նրան և սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանին: Հայոց արքայի հավատարմությունը փորձելու համար Շապուհն աստղագուշակների և հմայողների խորհրդով Հայաստանից բերել է տվել հող ու ջուր և հրամայել խորանի հատակի կեսը ծածկել բերված հողով և ջուր շաղ տալ վրան: Այնուհետև արքաները ճեմելով զրուցել են իրենց հարաբերությունների մասին. պարսկական հողի վրա Արշակը խեղճացել է, խոնարհվել Շապուհի առջև, զղջացել իր արածների համար, իսկ երբ ոտք են դրել հայկական հողին, նա դարձել է համարձակ, ըմբոստ և սպառնացել Հայաստան վերադառնալուց հետո պատժել Շապուհին: Շապուհը մի քանի անգամ կրկնել է այդ փորձությունը և, համոզվելով, որ Հայաստան վերադառնալուց հետո Արշակը նորից կապստամբի, նրան շղթայակապ բանտարկել է Անհուշ բերդում, իսկ Վասակին մորթազերծ արել, մորթու մեջ ծղոտ է լցրել և կանգնեցրել Արշակի դիմաց: Ըստ զրույցի վերջաբանի՝ Արշակի պալատական ներքինի Դրաստամատը խնդրել է Շապուհին իրեն թույլատրել մեկ օր ծառայել իր թագավորին: Այցելելով Արշակին՝ Դրաստամատն արձակել է նրա շղթաները, հագցրել արքայավայել, կազմակերպել ճոխ խնջույք, որի ժամանակ էլ թե՜ Արշակը, թե՜ Դրաստամատն անձնասպան են եղել:
Այս զրույցի հիմնական գաղափարն այն է, որ մարդն իր հայրենիքում, իր հողի վրա է միայն ազատ, հպարտ ու համարձակ, ուստի սրբությամբ պետք է պահպանել հայրենի հողը:
Մանուկյան Կարինա 